De ambitieuze Jan Lievens

Jan Lievens (1607-1674) is geboren in Leiden als zoon van borduurder Hendrikszoon Lievens en Machtelt Jansdochter van Noortzant. Het was een welgesteld gezin en zijn vader had al snel in de gaten dat Jan heel goed kon tekenen. Dat is de reden dat hij zijn zoon al op achtjarige leeftijd naar de Leidense schilder Joris van Schooten stuurde. Na twee jaar ging zijn opleiding verder bij de Amsterdamse Pieter Lastman, waar Jan drie jaar in de leer is geweest. In 1625 is ook Rembrandt een half jaar bij Lastman geweest. Als veertienjarige knaap keerde Jan terug naar Leiden en deed daar iedereen versteld staan van zijn teken- en schilderskwaliteiten.

Jan en Rembrandt kwamen beiden uit Leiden en Jan was maar één jaar jonger dan Rembrandt. Ze raakten al heel jong bevriend met elkaar. Jan was eerder in de leer gegaan, dus was verder in zijn ontwikkeling, echter Rembrandt haalde hem snel in. Ze waren elkaars beste vrienden, maar ook grootste concurrenten. Ze brachten elkaar verder in hun ontwikkeling. Jan en Rembrandt hebben zelfs vijf jaar (1626-1631) een atelier gedeeld Leiden in een pand van de vader van Rembrandt. Hun ambities waren enorm hoog en ze wilden elkaar naar de kroon stijgen. In het verleden zijn zelfs werken van beide heren aan elkaar toegeschreven, wat later toch van de ander bleek te zijn.

Jan Lievens was een echte historie- en portretschilder. Een voorbeeld is Lezende oude vrouw (1626-1633). Jan schilderde echter ook stillevens en verstond de kunst van het etsen. Rembrandt keek eveneens dit vak van hem af. Jan en Rembrandt werden sterk beïnvloed door Caravaggio, bekend om zijn opvallende clair-obscur, wat toen in Noord-Europa heel vernieuwend was.

De secretaris van stadhouder Frederik Hendrik van Oranje, Constantijn Huygens, is voor de heren van groot belang geweest. Hij bezocht in 1628 hun atelier in Leiden en beschreef hun werk. Hij vond dat Jan originaliteit en durf toonde in zijn werk en Rembrandt meer diepte en inzicht. Hij hield van het werk van beiden.

De stadhouder wilde een passie-serie van Jezus aan zijn schilderijengalerij toevoegen en daarom vroeg Huygens hen beiden een proefschilderij te maken: Jezus aan het kruis (1631). Zij waren immers de meest belovende en getalenteerde schilders van dat moment. Wie het beste was zou een serie van vijf schilderijen mogen maken voor Frederik Hendrik. Toen werd het menens tussen de beide schilders. Dit zou hun definitieve doorbraak kunnen betekenen. Rembrandt won echter, tot grote teleurstelling van Jan, de competitie. Huygens vond dat Rembrandt in de gezichtsuitdrukking en de vorm van het lichaam van Jezus, dat zich samen lijkt te trekken, beter de emoties van de pijn en het lijden heeft weten te vangen.

In 1620 kocht stadhouder Maurits van Nassau, prins van Oranje, een levensgroot schilderij van Lievens. Via de Engelse ambassadeur kwam het werk bij koning Jacobus I van Engeland terecht. Hierdoor werd Jan in 1631 door de Engelse koning uitgenodigd om bij hem aan het hof in Londen te komen werken. Na zijn nederlaag nam hij die uitnodiging dan ook aan. Daar werkte ook Anthony van Dyck, een beroemde leerling van de Antwerpse schilder Rubens, die furore maakte met zijn portretten. Jan is door hem en Rubens sterk beïnvloed.

Na zijn driejarig verblijf in Londen is Jan naar Antwerpen verhuisd waar hij in 1638 voor het eerst trouwde. In 1650 vroeg Amalia van Solms hem om mee te werken aan de decoraties van de Oranjezaal van Huis ten Bosch. Na hofschilder te zijn geweest in Den Haag en Berlijn kreeg Jan samen met nog drie andere schilders, waaronder Rembrandt, in 1660 de opdracht om enorme historische schilderijen te maken voor het nieuwe stadhuis in Amsterdam.

Jan was een excellent schilder, maar leefde op te grote voet. Hij is in 1674 op 67-jarige leeftijd in Amsterdam overleden. Zijn kinderen ontdekten toen zijn torenhoge schulden.

Mary van Loon