De Kluis in de Sint Pietersberg in Maastricht

Op zondag 29 augustus 2021 hebben we met een beperkt publiek een bijzondere wandeling gemaakt door de mergelgrotten van de Sint Pietersberg in Maastricht en ontdekten we het e.e.a. waar we jullie deelgenoot van willen maken.

In de Tweede Wereldoorlog is één dag na de afkondiging van de voormobilisatie in 1939 het Rijksmuseum uit voorzorg gesloten. Men was bang dat de kunstschatten van Nederland in bezit zouden worden genomen door de Duitsers, die erg gebrand waren op de Nederlandse kunst van onze oude meesters. Aanvankelijk werden er opslagplaatsen gebouwd in het duingebied. Tot die tijd werden de schilderijen opgeslagen in kerken, scholen, kastelen en gemeentehuizen van Noord-Holland. Helaas moest op last van de Duitsers eind 1941 het duingebied ontruimd worden voor de bouw van de Atlantikwall.

In opdracht van de Duitsers is er toen begonnen aan de bouw van een bovengrondse bunker in Paasloo, omdat ze bang waren voor de vernietiging van de kunstschatten door luchtaanvallen.

De Rijksgebouwendienst besloot echter meteen om een kluis uit te houwen diep verscholen in het noordelijke gangenstelsel van de Sint Pietersberg in Maastricht, 35 meter onder de grond. Daar zou een constante temperatuur van 11 graden zijn en de vochtigheid zou onder controle gehouden kunnen worden met speciaal apparatuur. Suppoosten van het Rijksmuseum zouden per toerbeurt voor de schilderijen en het apparatuur kunnen zorgen, en de Nederlandse Marechaussee voor de bewaking.

Op 24 maart 1942 vertrokken de eerste transporten per trein en vrachtwagens richting Maastricht met o.a. Het Melkmeisje en Het straatje van Johannes Vermeer, De Stier van Paulus Potter en natuurlijk De Nachtwacht van Rembrandt, die opgerold op een cilinder vervoerd moest worden vanwege het formaat. Dat was mogelijk omdat Rembrandt in deze minder gefortuneerde periode geen gesso kon betalen als onderlaag van De Nachtwacht, maar daarvoor in de plaats een kwartsklei had gebruikt. De bijkomstigheid van het gebruik van deze kwartsklei is dat deze flexibeler bleef en nu opgerold kon worden met de afbeelding naar boven. De verf zou dan niet breken.

In totaal zijn er in De Kluis ca. 780 schilderijen opgeslagen. De officiële benaming was eigenlijk Rijksbewaarplaats nr. 9, maar deze was beter bekend onder de benaming De Kluis. De wanden waren 50 cm dik en de schilderijen hingen allemaal aan rekken, zodat er veel in een relatief kleine ruimte zouden kunnen passen. Dit systeem wordt tot op de dag van vandaag nog steeds gebruikt voor het opslaan van kunstwerken in kelders van musea.

Vanaf 25 juni 1945, na drie jaar verborgen te zijn geweest in de Sint Pietersberg, gingen de eerste kunstschatten weer terug naar het Rijksmuseum. Tijdens de Koude Oorlog bleef de bergplaats echter beschikbaar als Rijksbewaarplaats voor onze kunstschatten.

We hadden wel eerder gehoord dat in de Tweede Wereldoorlog De Nachtwacht in de Sint Pietersberg bewaard was, maar het fijne wisten we er niet van. Nu kennen we het hele verhaal, dat we gehoord hebben van een ervaren gids.

Mary van Loon