De winterlandschappen van Andreas Schelfhout

Andreas Schelfhout (1787-1870) was één van de andere bekende Nederlandse landschapschilders. Daarnaast was hij ook etser en lithograaf.

Hij was de zoon van de Rooms-katholieke Gentse lijstenmaker en vergulder Jean-Baptiste Schelfaut en Cornelia van Hove, de dochter van lijstenmaker Andreas van Hove. In 1788 verhuisde het gezin naar Den Haag en pas op zijn vierentwintigste kwam hij bij zijn vader in dienst als vergulder.  Aanvankelijk was hij gevelschilder en na wat omzwervingen ging hij toch aan de slag als kunstschilder. Dat bleek een schot in de roos.

Schelfhout was in 1807 getrouwd met Cornelia Gevers (ca. 1782-1838) met wie hij vier dochters had. De laatste vijf jaar van haar leven was zijn vrouw Cornelia ziek. Hij leerde de veertien jaar jongere Martina Maria van Wielik kennen en huwde haar in 1839. Schelfhout had al twee zoontjes bij haar, geboren in 1834 en 1835, tijdens zijn eerste huwelijk toen zijn vrouw al ziek was. Hij zou vier zonen bij haar krijgen. Vanaf 1842 woonde het gezin aan de Koninginnegracht 6 in Den Haag in een huis dat Schelfhout zelf liet bouwen. Daarvoor woonden ze op de Zuidwal.

Andreas Schelfhout behoort samen met Barend Cornelis Koekoek (1803-1862), Wijnand Nuijen (1813-1839), Bartholomeus Johannes van Hove (1790-1880) en Cornelis Springer (1817-1891) tot de belangrijkste schilders van de Romantische School in de 19e eeuw. Hij schilderde zomer- en winterlandschappen en enkele zeegezichten, zoals Regenwolk aan het strand in Scheveningen (1865). Maar het zijn bij uitstek zijn ijsgezichten die de meeste waardering krijgen.

Deze behoren tot de meest gezochte winterlandschappen uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. Zijn levendige composities, met schaatsenrijders, koek-en-zopietentjes, zoals bijvoorbeeld Schaatsers bij een Hollandse stad (1857), en ingevroren schuiten zijn nog altijd zeer geliefd. Een ander voorbeeld hiervan is Bevroren rivier met schaatsers (1838). Hoewel ze in ons land als typisch Nederlands beschouwd worden, zijn ze ook internationaal zeer gewild.

Al tijdens zijn leven kochten veel musea en verzamelaars zijn schilderijen aan. Zo was bijvoorbeeld koning Willem III een grote fan van Schelfhout en had diverse schilderijen van hem in zijn collectie.

Geen wolkenlucht is zo doorwerkt als die van Schelfhout, geen schaatser beweegt zich zó soepel over het ijs. Het geraffineerde gebruik van licht en kleur is kenmerkend voor zijn oeuvre. Typisch voor Schelfhouts winterlandschappen zijn ook de goudgele rietkragen en huizen in warme bruintinten, die een fraai contrast vormen met de winterse atmosfeer. Een voorbeeld hiervan is Houtzaagmolen aan bevroren vaart (1842).  

Soms worden zijn ijsgezichten gesierd door een krachtig warm avondrood. En het ijs zelf, lastig te schilderen door zijn natuurlijke eigenschappen, oogt koud, hard en spiegelglad. Compositorisch belangrijke beeldelementen positioneerde hij op een derde deel van het beeldvlak om zo meer spanning te creëren. Elk detail wijst op zijn meesterschap.

Gedurende zijn hele carrière bleef Schelfhout zijn stijl ontwikkelen. Waar hij in zijn vroegere werk meer nadruk legde op het weidse landschap en de atmosfeer, schonk hij later meer aandacht aan de figuratie. Bijvoorbeeld Winterlandschap met twee molens (1869). Zonder dat dit leidde tot overdadigheid. Daarnaast ging Schelfhout over tot het gebruik van diagonale lijnen om zijn composities wat te verlevendigen. Dit element is later overigens veelvuldig door zijn leerlingen overgenomen.

Hoewel zijn carrière relatief laat op gang is gekomen, is Schelfhouts invloed op de jongere generatie schilders ongekend groot geweest. Bovendien leidde hij veel leerlingen op.

Hij stief in 1870 in Den Haag op 83-jarige leeftijd als een welgesteld schilder en ligt begraven op het kerkhof Oud Eik en Duin in Den Haag. Zijn dood betekende het einde van de Romantiek in Nederland.

Mary van Loon